Μην ντρέπεστε αν έχετε ταμπού

Ταμπού: μια λέξη που έρχεται από πολύ παλιά… Τι σημαίνει όμως στη σύγχρονη δυτική κοινωνία; Έχει αυτή η «ανοιχτή» κοινωνία ακόμα ταμπού; Και πώς εκδηλώνονται;
Ο όρος ταμπού έχει ρίζα πολυνησιακή και μεγάλη σταδιοδρομία στην κοινωνική επιστήμη γιατί απλώθηκε σε ένα σωρό φαινόμενα, αλλά σήμερα η καθημερινή του πλέον χρήση έχει κάπως διαφοροποιηθεί.

«Στην πρωταρχική σημασία της έννοιας, ως ταμπού αναφέρεται είτε ένας άνθρωπος, είτε ένα ζώο, ένα αντικείμενο, ένα φυτό το οποίο είναι υπενδεδυμένο με μια τεράστια δύναμη που το κάνει να μην μπορεί να έρθει σε επαφή κανείς μαζί του κάτω από κανονικές συνθήκες παρά μόνο με μια τρομερή τιμωρία, εξηγεί ο κ. Νικόλας Χρηστάκης, κοινωνικός ψυχολόγος, καθηγητής στο Πάντειο Παν/μιο.

Η δύναμη αυτή ανήκε κυρίως σε αρχηγούς, ηγέτες, μάγους της φυλής, ανθρώπους έξω από το συνηθισμένο, με τους οποίους ο απλός άνθρωπος έχει μια τέτοια διαφορά δυναμικού μαζί του ώστε αν τους άγγιζε, «καιγόταν». Το ταμπού εξέφραζε αυτή τη δύναμη η οποία υπάρχει σε υπερβατικά πράγματα που σχετίζονται με τους δαίμονες, τις ανώτερες δυνάμεις, με μυστήρια της ζωής, το κυριότερο από τα οποία είναι βέβαια ο θάνατος. Αυτές τις δυνάμεις ο άνθρωπος ανέκαθεν ήθελε να προσεγγίσει για να τις χρησιμοποιήσει προς όφελος του, κινδυνεύει όμως πάντα, αν τις χρησιμοποιήσει λανθασμένα, να γυρίσουν πίσω και να τον καταστρέψουν. Κι εδώ παρεμβαίνει το τελετουργικό, οι «οδηγίες χρήσεων» των ιερών δυνάμεων, τα ταμπού.»

Ο Φρόιντ και οι ανθρωπολόγοι

Ο Φρόιντ αναφέρει από τις πρώτες κιόλας σελίδες του βιβλίου του «Τοτέμ και ταμπού» ότι κάτι τέτοιο στην εποχή μας δεν συμβαίνει. Από πιο σύγχρονους ανθρωπολόγους το ταμπού προσεγγίζεται ως κάτι πολύ πιο αρχαϊκό, με την έννοια του ιερού και του κοσμικού. Η σημερινή χρήση του όρου όμως έχει υποστεί ουσιαστικές αλλαγές νοήματος.

«Στη σημερινή καθημερινή γλώσσα ταμπού είναι κάτι το οποίο δεν τολμάμε να αγγίξουμε αλλά έχει πάρει χαρακτήρα αρκετά πιο κοσμικό, λέει ο κ. Χρηστάκης. Κάτι το οποίο δεν τολμάμε να αγγίξουμε γιατί έχει μια δική του ύπαρξη που πρέπει να παραμείνει σε κάποιο βαθμό μυστική. Στις μέρες μας κυρίως λέμε ότι ένα θέμα είναι ταμπού, ό,τι δεν συζητάμε ανοιχτά είναι ταμπού. Έχει όμως κρατήσει από την αρχική έννοια το ότι είναι κάτι στο οποίο δεν πρέπει να αναφερόμαστε επιπόλαια και σίγουρα κάτι που έχει ιδιαίτερη σημασία. Έχει μια δύναμη άρα που το κάνει επικίνδυνο.

Το ενδιαφέρον είναι ότι σε τέτοιου τύπου μετάδοση δυνάμεων μέσα στο πρωτόγονο πνεύμα, το οποίο τονίζω ότι υπάρχει σε όλους μας,- ελλοχεύει από κάτω συνέχεια, δεν μας εγκαταλείπει ποτέ!- ακόμα και η απλή αναφορά στο θέμα ταμπού, ακόμα και η λέξη μπορεί να σε προσβάλλει. Να έχει επίπτωση πάνω σου. Οι λέξεις είναι ίσως και οι ισχυρότερες δυνάμεις. Γιατί μια δύναμη δεν μπορεί να σε χτυπήσει αν δεν υπάρχει. Ενώ μπορώ να σου πω μια λέξη και να θεωρηθώ ή βλάσφημος ή να σε κάνω λιώμα!»

Γιατί επινοήσαμε τα ταμπού;

«Γιατί οι μεταβάσεις σε χώρους δύναμης, απόκρυφους, μυστικούς πρέπει πάντοτε να ρυθμίζονται μέσα από νοητικούς και συμβολικούς κανόνες, υπογραμμίζει ο κ. Χρηστάκης. Η αξία ενός πράγματος έγκειται στην απόσταση που έχουμε με αυτό η οποία πρέπει να είναι απόλυτα οριοθετημένη. Τίθεται λοιπόν το θέμα των προϋποθέσεων κάτω από τις οποίες θα ελεγχθούν αυτές οι δυνάμεις που ο άνθρωπος θεωρεί σημαντικές, είτε είναι οι θεοί και οι δαίμονες, είτε οι δυνάμεις της ίδιας της ψυχής τις οποίες δεν γνωρίζουμε, είτε είναι οι δυνάμεις της φύσης που σήμερα χειριζόμαστε τόσο επιπόλαια μέσα από την τεχνολογία.»

Σήμερα όμως το ταμπού το αντιλαμβανόμαστε ως κάτι που του αποδίδουμε δύναμη περισσότερη από αυτή που μπορούμε να διαχειριστούμε και άπτεται πια σε θέματα σχεδόν της καθημερινότητας, των σχέσεων κλπ…

Χθες και σήμερα

«Σίγουρα οι θεοί και οι δαίμονες δεν είναι ορατοί πια, λέει ο κ. Χρηστάκης. Οι δυνάμεις όμως που μπορεί να απελευθερώσει η φύση για παράδειγμα, είναι υπαρκτές και βλέπουμε τα αποτελέσματά τους, έστω και αν οι περισσότεροι δεν ξέρουμε να τις διαχειριστούμε και να καταλάβουμε τους μηχανισμούς τους. Έχουμε εμπιστοσύνη όμως ότι οι πυρηνικοί επιστήμονες με τη σχάση θα πετύχουν κάτι πολύ θετικό για μας. Απ’ την άλλη φοβόμαστε ότι αυτό μπορεί να πάρει εντελώς αρνητική μορφή!

Η ιδέα εδώ είναι ότι αυτές οι δυνάμεις επενδύονται από εμάς με ένα έντονο συναισθηματικό φορτίο. Προφανώς ορίζεται ως ταμπού η πυρηνική, η ατομική ενέργεια. Και πάντοτε το φαντασιακό της ατομικής ενέργειας έχει πολύ απόκρυφα στοιχεία που έχουν να κάνουν με τη διαχείριση των φυσικών δυνάμεων καθώς και αλχημιστικά στοιχεία, γιατί υπακούει σε μια προβληματική μαγικό-επιστημονικού τύπου. Η προβληματική αυτή παραπέμπει στο γεγονός ότι εδώ έχουμε μια μετατροπή των φυσικών δυνάμεων η οποία έχει έντονο χαρακτήρα, μπορούμε να φτιάξουμε ένα μεγάλο έργο πολύ καλύτερο και ενδεχομένως να ελέγξουμε τις δυνάμεις της φύσης που είναι η απόλυτη ενέργεια, η αθανασία, το ταξίδι στα άστρα κλπ.. Πως αποτυπώνεται αυτό στο τελετουργικό που χρειάζεται το ταμπού; Δείτε στον κινηματογράφο: άνθρωποι με στολές, το άδυτο του πυρηνικού αντιδραστήρα, όπου πρέπει να μπεις με χίλιες προφυλάξεις όπως όταν μπαίνεις σε ιερό ναό, ντυμένος με περίεργα ρούχα, να καθαρθείς μετά…! Οι μοντέρνες μαγικές τελετές μας είναι πολύ πιο πλούσιες απ’ ότι φανταζόμαστε.»

Σεξ και ψυχανάλυση

Δεν είναι κάτι πρωτότυπο στην κοινωνική επιστήμη μια λέξη με βαρύνουσα σημασία να χάνει σταδιακά τον πρωταρχικό νόημα της και να μεταβάλλεται ως ορισμός.

«Πολλές λέξεις απομακρύνονται από την αρχική τους έννοια και σημαίνουν ό,τι θέλουν, παρατηρεί ο κ. Χρηστάκης. Το σεξ ήταν ταμπού για πολλές δεκαετίες στην σύγχρονη εποχή. Κι είναι πολύ εντυπωσιακή η ψυχοκρατική και η σεξοκρατική αντιστροφή που έγινε σε αυτό το επίπεδο. Τώρα όλα φαίνονται ανοιχτά, με όλες τις θεραπείες, με το σεξ ως ένα είδος τεχνολογίας του σώματος, με την εμφάνιση του βιάγκρα… Πριν από λίγα χρόνια και η ψυχοθεραπεία ήταν θέμα ταμπού αλλά κι αυτό έχει αλλάξει. Δεν είναι όμως απλώς ζήτημα απελευθέρωσης. Δεν νομίζω ότι το ταμπού δεν έχει να κάνει με την ελευθερία.»

Σε προσωπικό επίπεδο

Στις μέρες μας θα μπορούσαμε να ορίσουμε ως ταμπού κάτι το οποίο μια κοινωνία έχει αποφασίσει ότι δεν πρέπει να ψάξει σε βάθος γιατί την καίει την ίδια. Επίσης το ταμπού έχει ευρεία χρήση και σε προσωπικό πλέον επίπεδο, καθένας μας μπορεί να έχει τα δικά του ταμπού!

«Καταρχάς έχουμε τα οικογενειακά μας μυστικά τα οποία με κάποια έννοια προσεγγίζουν τον ορισμό του ταμπού, τονίζει ο κ. Χρηστάκης. Είναι θέματα που καίνε πολύ, παραπέμπουν σε δύσκολα πράγματα στην προσωπική και οικογενειακή μας ιστορία και είναι καλύτερα να υπάρχει σιωπή γύρω από αυτά. Κάτι που αποδεικνύεται ως μη θετικό για τους συμμετέχοντες. Σίγουρα με τη διευρυμένη έννοια του ταμπού, οι δικές μας πολυπολιτισμικές και ανοιχτές κοινωνίες, όπου ο καθένας πηδάει από τον ένα τομέα στον άλλο και από το ένα σύστημα προτύπων και αναφορών στο άλλο, θα μπορούσαν να ισχυριστούν ότι πια μπορούμε να μιλάμε για τα πάντα. Δεν μιλάμε όμως σε βάθος για τα πάντα, κάποιες δυναμικές ξανακρύβονται ή γίνονται πάλι μια περιοχή μυστική. Η ψυχανάλυση έχει δείξει ότι είναι ίδιον του ανθρώπινου μυαλού να απωθεί κάπου σκοτεινά θέματα που δεν μπορεί να διαχειριστεί, με το πρόσχημα της μη διασάλευσης της κοινωνικής και ηθικής τάξης.»

Σύγχρονες συνέπειες…

Στην πρώτη βασική έννοια τα ταμπού είχαν πολύ μεγάλο νόημα. Η χρησιμότητά τους ήταν η διαχείριση δυνάμεων υπερβατικών που θεωρούνται πως κυβερνούν το σύμπαν και τα πεπρωμένα.

«Με τη σύγχρονη χρήση, προχωρώντας οι κοινωνίες τείνουν να αποδομήσουν τα ταμπού και τα αντικαθιστούν με άλλα, που εξυπηρετούν το σκοπό τους: να υπάρχει ένα ντουλάπι που κλείνονται όσα μας ενοχλούν, συμπεραίνει ο κ. Χρηστάκης.

Άρα το ταμπού ως έννοια έχει απολέσει τον πρωταρχικό του τελετουργικό χαρακτήρα. Αν και το αποτέλεσμα είναι το ίδιο, κάτι που δεν αγγίζουμε γιατί μπορεί να μας κάψει, η σημερινή χρήση είναι πιο κοντά στην παθολογία

Το ταμπού στη σύγχρονη κοινωνία μπορεί και να λειτουργεί ενάντιά της σε αντίθεση με τις πρωτόγονες κοινωνίες όπου εξέφραζε μια ψυχική δυναμική που αποσκοπούσε στην τάξη των πραγμάτων. Αντίθετα σήμερα, όταν λέμε ταμπού εννοούμε κάτι για το οποίο δεν θέλουμε να μιλήσουμε. Δεν έχει απαραίτητα το χαρακτήρα του ιερού που δεν πρέπει να αγγίξουμε. Αντίθετα μπορεί να είναι ένα ζήτημα που δεν αντέχουμε ή δεν μπορούμε να λύσουμε. Η λύση όμως υπάρχει. Και το να μην αναφερόμαστε σ’ αυτό του δίνει μια διάσταση που γίνεται σιγά-σιγά τρομακτική και δεν την αντέχουμε ούτε εμείς οι ίδιοι...»


Για του λόγω το αληθές…
….ρωτήσαμε νέους ανθρώπους, ηλικίας 25 με 35 ετών, να μας πουν τι θεωρούν ταμπού στην εποχή μας. Οι απαντήσεις τους αποδεικνύουν τους προβληματισμούς της κουβέντας μας για τη χρήση του όρου στη σύγχρονη εποχή, τα πλαίσια του νοήματός του αλλά, ταυτόχρονα και τη βαρύτητα που κουβαλάει από τις πρωτόγονες ρίζες μας!


Σοφία Γκουμάτση, ψυχολόγος
«Ένα από τα σημαντικότερα ταμπού στις μέρες μας, ίσως το θεμελιωδέστερο και μακροβιότερο, είναι αυτό της αιμομιξίας. Η έννοια της αποφυγής της αιμομιξίας συνίσταται στη βασική αρχή της απαγόρευσης των σεξουαλικών σχέσεων μεταξύ των γονέων και παιδιών και μεταξύ αδερφών. Ταμπού συνυφασμένο με την κοινωνική και οικογενειακή οργάνωση, παραμένει ισχυρό μέχρι τις μέρες μας, επιφέροντας βαρύτατη ηθική απαξία και στιγματισμό όλων των μελών της οικογένειας.

Η ασθένεια είναι επίσης ένα ταμπού «σε μια εποχή που ο θάνατος είναι υπό διωγμόν», όπως λέει ο Φιλίπ Αριές. Αποφεύγουμε ακόμη και να ονομάσουμε ασθένειες όπως ο καρκίνος, λέμε «το κακό» ή η «κακιά αρρώστια»,ή στην καλύτερη περίπτωση προφέρουμε το όνομά τους χαμηλόφωνα. Τα άτομα που νοσούν ξαφνικά αποπροσωποποιούνται, χάνουν τα κοινωνικά και ατομικά τους χαρακτηριστικά, γίνονται απλώς οι φορείς της ασθένειας.»


Ζωζέτα Μηλιοπούλου, σύμβουλος επικοινωνίας
«Κατά την άποψή μου, ταμπού είναι καθετί που θέλουμε να πούμε ή να κάνουμε αλλά αποφεύγουμε επειδή πιστεύουμε ότι το περιβάλλον μας δεν θα το αποδεχθεί. Υπό αυτή την έννοια, ίσως σήμερα να υπάρχουν και περισσότερα ταμπού σε σχέση με παλιότερα. Αυτό που θεωρώ ότι αλλάζει στην εποχή μας είναι ότι δεν υπάρχει καθολική αποδοχή πάνω στο τι πρέπει ή δεν πρέπει να θέλει κανείς, εξαιρουμένων των ποινικών αδικημάτων. Δεν υπάρχουν θεσμοί (όπως π.χ. η θρησκεία) με γενικευμένη επιρροή, οι οποίοι μπορούν να επιβάλουν το κατ' αυτούς 'πρέπον'. Καθένας κρίνει κατά περίσταση, με βάση το δικό του περιβάλλον, το οποίο ενδεχομένως να επιβάλλει πληθώρα δεσμεύσεων αλλά και το οποίο μπορείς κανείς να αλλάξει πιο εύκολα σε σχέση με παλιότερα, κάνοντας μια καινούρια αρχή, πιο συμβατή με τις επιθυμίες του.»


Γιάννης Στέφος, οικονομολόγος
«Είναι αλήθεια ότι στις μέρες μας είναι δύσκολο κανείς να διακρίνει την ύπαρξη ταμπού - τουλάχιστον με την παραδοσιακή έννοια του όρου - στην κατ’ επίφαση απελευθερωμένη ελληνική κοινωνία. Αν όμως θελήσει να είναι παρατηρητικός και αντικειμενικός, δεν μπορεί παρά να σοκαριστεί από τον γιγαντωμένο εγωισμό των ανθρώπων και ειδικότερα των νέων, συμπεριφορά, η οποία υπονομεύει τις διαπροσωπικές σχέσεις και πολύ περισσότερο αυτές σε επίπεδο ερωτικών συντρόφων. Δύο απτά παραδείγματα: ο μεγάλος αριθμός διαζυγίων σε σχέση με το παρελθόν, καθώς και οι λιγοστές μαρτυρίες ανθρώπων-θυμάτων ερωτικού πόνου για το τέλος μιας σχέσης, γεγονός φυσιολογικό αν αναλογιστεί κανείς ότι μια τυπική ερωτική σχέση του σήμερα δεν έχει ως επίκεντρο το «εμείς» αλλά το «εγώ».


Εύα Σιμάτου, ηθοποιός
Μια προσωπικότητα της εποχής μας «πρέπει» να τα τολμάει όλα και να τα γνωρίζει όλα χωρίς φραγμούς. Μέσα απ’ τη μελέτη του προκλητικού και βίαιου έργου του Σαίξπηρ «Τίτος Ανδρόνικος» που θα ανεβάσουμε στο Θέατρο Τέχνης, ανακαλύπτω όρια που αν παραβιαστούν, προκαλούν και σοκάρουν και παραμένουν κοινά από το 1593 έως και σήμερα . Η ακραία ανθρώπινη συμπεριφορά, η βία –σωματική και ψυχολογική, η στρεβλή χρήση του ανθρώπινου σώματος, είναι ταμπού.


Γιάννης Βλαζάκης, θεατρολόγος
Είναι δύσκολο να μιλήσουμε για ταμπού στη σημερινή εποχή καθώς βλέπουμε τα διάφορα παγκόσμια γεγονότα και τις εξελίξεις να καταρρίπτουν ολοένα και πιο συχνά αυτά που για κάποιους νοούνται ως ταμπού. Τείνω να πιστεύω πως για τον σύγχρονο άνθρωπο η έννοια του «ταμπού» γίνεται ολοένα και πιο προσωπική υπόθεση με περίπλοκες διακλαδώσεις… Αν με ρωτούσατε προσωπικά θα σας έλεγα ότι θεωρώ ταμπού την άσκηση βίας σε οποιαδήποτε έκφανση της, που έχει σκοπό την απόλαυση.

Πηγή: Περιοδικό ΑΡΜΟΝΙΑ